Evgeni Paşukanis Marx’ın hukuk eleştirisini dizgeleştirmek ve geliştirmek için önemli girişimde bulunan, 1920’ler ve 1930’ların ilk yarısında faal olan bir Rus hukuk kuramcısıydı. Bolşevik Devrimi’nin ilk yıllarında hukuk ve devlet üzerine zengin kuramsal tartışmalara bir katkı olan Hukuk ve Marksizm üzerine temel eseri 1924 yılında basıldı.
Paşukanis’in yapıtının gücü Marksist hukuk kuramını Marx’ın hukuk üzerine arızi yorumlarından değil Marx’ın siyasal iktisat eleştirisini geliştirdiği yöntemden sistematik olarak türetmesidir. Nasıl ki Marx para ve sermayeyi belirli toplumsal üretim ilişkilerinin ifadesi olarak analiz ettiyse, Paşukanis de hukukun bütün toplumlar için geçerli bir genel kategori değil bireyler arasındaki belirli toplumsal ilişkilerin ortaya çıkışını ifade eden tarihsel bir düzenleme biçimi olduğunu iddia etti. Hukuku ya toplumsal düzenin temel zorunluluğu biçiminde idealize ederek ya da sadece tahakkümün aracı bir teknik haline getirerek evrenselleştiren hukuk kuramındaki eğilimleri eleştirdi. Her iki görüşte de burjuva yaşamının koşullarını doğallaştıran burjuva ideolojisinin bir örneğini görmekteydi.
Paşukanis’in kuramının siyasal önemi kapitalizmden komünizme geçişi sadece ekonomik ilişkilerin değil otorite/iktidar/kontrol/tahakküm ilişkilerinin de dönüşümü olarak anlayan, ekonomizmin reddinde yatar. Onun radikal iddiası şudur; tahakkümün hukuksal biçimleri onları komünist topluma elverişsiz kılan belirli özelliklere sahiptir ve onun teknik düzenleme olarak adlandırdığı yeni tahakküm biçimleri hukukun yerini almalıdır ve alacaktır. Bu yüzden o, “proleter hukuk” kavramını kendi kendisiyle çeliştiği için reddetti.
Paşukanis hukuku bireyleri gerçek toplumsal varoluşlarından hukuki özneler olarak soyutlayan fetişistik bir tahakküm biçimi olarak görüyordu. Hukukun biçimsel özgürlük ve hukuk önünde eşitlik şemsiyesi altında eşitsizlik ve bağımlılığı yeniden ürettiğini iddia ediyordu. Hukuk, sömürülenlerin ihtiyaçları ve sömürücülerin günahlarına kayıtsızlığa karşılık öznelerin haklarını yüceltiyordu. Komünist ilişkilerin alameti farikası olan işbirliği, yoldaşlık ve kolektivite yerine kapitalist toplumun özellikleri olan özel çıkarların çatışması, karşılıklı kayıtsızlık ve çok yönlü rekabeti yansıtıyordu. Bir sınıfın diğerine tahakkümünü her iki tarafın gayrişahsi otoriteye karşılıklı tabiiyeti biçiminde mistifiye ederek görünüşte aşkın bir güç haline geliyordu. Son olarak, gerçek doğası ekonomik olarak hakim sınıf adına kaba kuvvet uygulamaya dayanan devlet iktidarını meşrulaştırıyordu.
Paşukanis hukukun temelinde metaların mübadelesinin yattığını görmüştü. Nasıl ki (iktisatın temel kategorisi) değer metalar olarak piyasalara sürülen insan emeğinin ürünlerinin fetişistik ifadesiyse, (hukukun temel kategorisi) hukuki öznenin de piyasada ürünlerini mübadele eden ve aynı anda birbiriyle sözleşme yapan meta sahiplerinin ya da vasilerinin fetişistik ifadesi olduğunu iddia ediyordu.
1920’lerin Sovyetler Birliği bağlamında Paşukanis, meta mübadelesinin yerini devlet mülkiyetinin ve bölüşümde devlet planlanmasının almasıyla hukukun aşamalı olarak sönümlenmesini destekliyordu. 1920’lerin ikinci yarısında önemli bir hukuk görevlisi olarak Paşukanis hukuki eğitim, personel ve usulün hukuk-dışılaştırılmasını teşvik ederek elinden geleni yaptı.
Paşukanis kapitalist toplumda -doktor hasta ilişkisinde, işyerinin içsel örgütlenmesinde, trenlerin düzenlenmesinde ve muhtemelen devlet idaresinde- kökenleri olan ve komünizmde hukukun yerini alacağını düşündüğü teknik düzenleme biçimini inceledi. Teknik düzenlemeyi bütün tarafların çatışkısal olmayan ve müşterek biçimde aynı hedeflere ulaşmaya çalıştığı duruma uygun bir düzenleme biçimi olarak tanımladı.
Paşukanis bu düzenleme biçiminin 1920’ler Sovyetler Birliği’nde devlet sektörünün ve devlet bürokrasisinin gelişimi ile birlikte güçlü hale geleceğine inanmış gözüküyor. 1929’da Stalin’in ilk Beş Yıllık Plan’ın uygulanması ve aynı anda köylülüğe yönelen saldırı ile komünizme ulaşıldığı açıklamasını kabul etti. Paşukanis “şimdi saf hukuksal üstyapının rolü, hukukun rolü azalıyor ve bundan hukukun rolü zayıfladığı ve daha önemsiz hale geldiği için teknik düzenleme daha etkili hale geliyor genel kuralı çıkarılabilir” naif sonucuna vardı. Ancak 1930’larda pekişmiş Stalinist rejim “sosyalist yasallık”ı övmeye yöneldiğinde dalga Paşukanis aleyhine döndü. Paşukanis, Stalinist memurlar -özellikle Vişinski- tarafından hukukun sönümlenmesi doktrini nedeniyle acımasızca saldırıya uğradı. Sonunda Paşukanis göstermelik duruşmaların hukuksal formaliteleri olmadan 1937’de Stalinistler tarafından katledildi.
Paşukanis’in kuramı yüzeysel ve tek-taraflı hukuk fetişizmi eleştirisinden muzdaripti. Hukukun kökenlerini üretimde değil mübadelede arayarak, mübadelenin sadece olumsuz yönünü (özel çıkar, kayıtsızlık, rekabet) gördü ve olumlu yönünü (bağımsızlık, özgürlük, eşitlik vb.) göz ardı etti. Mübadeleyi destekleyen farklı üretim ilişkilerini ve üretim ilişkileri değiştikçe hukuk tarafından üstlenilen farklı biçim ve içeriği göz ardı etti. Hukuki biçimcilik eleştirisinde ne burjuva toplumunda hukukun tarihsel gelişiminde temsil edilen demokratik gelişmeyi ne de sosyalizmde hukukun demokratik işlevini gördü. Teknik düzenleme övgüsünde bir fetişi başka bir fetişle -hukuku teknikçilikle- değiştirdi, böylelikle hukuku devletin bürokratik kanadı altına yerleştirdi. Hukukun sönümlenmesini devletin sönümlenmesinden önceye koyarak, otoriter devletçiliğin pandora kutusunu açtı.
Kısaca, hukukun toplumsal karakterine dair parlak ve kalıcı kuramsal öngörülerine rağmen Paşukanis hukukun aşırı kuramsal eleştirisini ve bürokrasinin eleştirel olmayan kuramını birleştirdi; devrimci Bolşevizmden Stalinizme geçiş bağlamında gerçekten talihsiz bir bileşim…
Paşukanis’in Eserleri (Çevirmen tarafından güncellenmiştir)
Pashukanis E. B. (2003), General Theory of Law and Marxism, Transaction Publishers.
Pasukanis E. B. (2002), Genel Hukuk Teorisi ve Marksizm (çev. Onur Karahanoğulları), Birikim.
Beirne P. and Sharlet R. (eds.) (1980), Pashukanis: Selected Writings on Marxism and Law, Academic Press.
Pashukanis E. B. (2008/1980), Lenin ve Hukuksal Sorunlar (çev. Onur Karahanoğulları), Çağımızda Hukuk ve Toplum, 26/3.
Pashukanis, E. B. (2014/1980), Marksist Devlet ve Hukuk Teorisi (çev. Ebubekir Aykut), kampfplatz 6.
Paşukanis Üzerine Tartışmalar
Hazard J. N. (1957), Pashukanis is No Traitor,The American Journal of International Law, Vol. 51, No. 2, pp. 385-388.
Head M. (2008), Evgeny Pashukanis. A Critical Reappraisal, Routledge-Cavendish.
Holloway J. and Picciotto S. (eds.) (1978), State and Capital: A Marxist Debate, Edward Arnold.
Karahanoğulları O. (2014), Paşukanis ve Sönümlenmeci Hukuk Kuramı, içinde Modern Zamanlar Bir Yokmuş Bir Varmış, Fikret Başkaya’ya Saygı II, NotaBene Yayınları.
Karahanoğulları (tarihsiz), Evgeny Pashukanis’in “Lenin ve Hukuksal Sorunlar (1925)” Başlıklı Yazısı İçin Tanıtım.( http://80.251.40.59/politics.ankara.edu.tr/karahan/makaleler/lenin-hukuk-tanitimyazisi.pdf)
Kelsen, H. (1955), The Communist Theory of Law, Stevens and Sons.
Koen R. (2011), In Defence of Pashukanism, Potchefstroom Electronic Law Journal, Vol. 14, No. 4.
Koen R. (2013), Pashukanis on crime and punishment, De Jure, 46 (2), 486-509.
Loeber, D. (1979), Bureaucracy in a Workers' State: E. B. Pashukanis and the Struggle against Bureaucratism in the Soviet Union, The Soviet and Post-Soviet Review, 6(1), 154-165.
Lon L. Fuller (1949), Pashukanis and Vyshinsky: A Study in the Development of Marxian Legal Theory, Michigan Law Review, Vol. 47, No. 8, pp. 1157-1166.
Miéville, C. (2004), Between Equal Rights, Brill.
Mullin, N. (1980), Pashukanis and the demise of law: An essay review, Contemporary Crises 4, 433–438.
Negri A. (2017), Rereading Pashukanis: Discussion Notes, Stasis, 5(2).
Norrie A. (1982), Pashukanis and Commodity Form Theory, International Journal of the Sociology of Law, 10,4, Nov 1982.
Peckham B. (1987), Pashukanis in Perspective, Journal for Juridical Science, Volume 12, Issue 1, Jul 1987, p. 72-85.
Powell, S. J. (1967), The Legal Nihilism of Pashukanis, University of Florida Law Review 20, 18–32.
Redhead S. (1978), The discrete charm of bourgeois law: A note on Pashukanis, Critique: Journal of Socialist Theory, 9:1, 113-120.
Sharlet, R. (1974), Pashukanis and the Rise of Soviet Marxist Jurisprudence, 1924-1930, The Soviet and Post-Soviet Review, 1(1), 103-121.
Sharlet R. (1974), Pashukanis and the Withering Away of Law in USSR, in Sheila Fitzpatrick (ed.), Cultural Revolution in Russia 1928-31, Indiana Univ. Press.
Simmonds, N. (1985), Pashukanis and Liberal Jurisprudence, Journal of Law and Society, 12(2), 135-151.
Sumner, C. (1981), Pashukanis and the “Jurisprudence of Terror”, Insurgent Sociologist, 11(1), 99–106.
Sypnowich C. (1987), The "Withering Away" of Law, Studies in Soviet Thought, Vol. 33, No. 4.
Vincent J.-M. (1969), Evgeny B. Pasukanis’in Genel Hukuk Teorisi Ve Marksizm Kitabı Hakkında (çev. Onur Karahanoğulları). (http://80.251.40.59/politics.ankara.edu.tr/karahan/ceviriler/pasukanis-vincent.htm)
Warrington, R. (1980), Standing Pashukanis on his Head, Capital & Class, 4(3), 102–106.
Comments